Van Leibeek tot Reiloop: de Breendonkse waterlopen in kaart
In een atlas uit 1883 staan maar liefst 23 beken en waterlopen in Breendonk aangeduid[1]. Die hadden/hebben ook allemaal een naam. Vaak verwijst hij naar de wijken, velden of landerijen waar ze doorheen stromen, zoals de Moerheydeloop, de Paepenheybosloop, de Tashorinckloop, de Meerloop en de Schalckloop. Naast de kaarten bevat de atlas ook een uitgebreide beschrijving van de waterlopen: waar ze de gemeente binnenkwamen en waar ze die weer verlieten, langs welke kadastrale percelen ze liepen en over welke lengte per perceel, hoe diep ze moesten zijn op elk van die plaatsen en hoe diep ze effectief waren, hoe breed de beek op de bodem en op het maaiveld was, enz.
[1] Kaartboek der niet bevaar- noch vlotbare waterloopen, opgesteld door ‘de provincialen conducteur der buurtwegenis’, N. Rollier, 1883, Gemeentelijk Archief Puurs.
De polder Vliet en Zielbeek
Daarnaast waren/zijn er uiteraard nog veel meer naamloze grachten en greppels langs straten, velden en landerijen. Die monden uiteindelijk allemaal uit in de vermelde officiële beken die op hun beurt afwateren naar de Zielbeek (de samenvloeiing van de Leibeek en de Bosbeek in de Willebroekse Glooistraat in de wijk Kreweg). En de Zielbeek mondt dan weer uit in de Vliet.
Het beheer van heel dat waterhuishoudingsysteem gebeurt door de 'Polder Vliet en Zielbeek'. Dat polderbestuur is een moderne versie van een instelling die haar oorsprong vindt in de middeleeuwen, toen de Rupel en de Vliet eerst werden ingedijkt. Om de dijken te bouwen en te onderhouden moesten de eigenaars van de aanpalende 'polders' (de 'aangelanden') belastingen betalen. In ruil mochten ze in het polderbestuur zetelen. Vandaag betalen niet alleen de aanpalende grondbezitters belasting, maar iedereen die in het poldergebied woont. En dat poldergebied strekt zich uit tot in Bornem, Sint-Amands, Willebroek, Kapelle-op-den-Bos, Londerzeel en Buggenhout. Meer over de Polder van Vliet en Zielbeek lees je hier.
Niet alle historische waterlopen uit de atlas van 1883 bestaan nu nog. Soms is de afwatering veranderd, bv door bebouwing, de aanleg van straten en rioleringen. Maar toch vinden we heel wat van die historische waterlopen nog altijd terug op hedendaagse hydrografische kaarten. Op de kaart hieronder zijn de nummers aangegeven van de nog bestaande waterlopen. Ze stemmen overeen met de nummering op de historische kaart hierboven. De namen van de waterlopen en meer toelichting vind je onder de kaart.
1. Meerloop (2663 meter)
Begint in het centrum van Breendonk, momenteel op het terrein van de brouwerij Moortgat, al heette het eerste deel historisch eigenlijk ‘Paepenheybosloop’ (nummer 17 op de historische kaart bovenaan). De Paepenheybosloop was genoemd naar de bossen van de abdij van Hemiksem (de ‘Paepen’) die het in Breendonk (en heel Puurs) voor het zeggen had van 1278 tot 1795. De Meerloop zelf is net als het vroegere kasteel Ter Meyre en de huidige wijk Meerhof genoemd naar de drassige, ‘moerassige’ grond waar ze doorheen liep. De Meerloop loopt onder A12 door en verder naar het noordoosten min of meer parallel met de Breendonkstraat in Willebroek om ter hoogte van de Brandstraat uit te monden in de Bosbeek.
2. Schalckloop
Begint ten westen van de Schaafstraat ter hoogte van de Storystraat en loopt verder noordwaarts langs de Schaafstraat, onder de A12, langs het Fort en verder naar de Glooistraat in Willebroek, waar ze samenvloeit met de Leibeek en verderop in de Bosbeek uitmondt. De betekenis van de naam is niet helemaal duidelijk. Ook de landerijen ter hoogte van het huidige Fort werden sinds de middeleeuwen ‘Schalckland’ genoemd. Mogelijk een verwijzing naar de minderwaardige kwaliteit van de gronden, of naar de hoedanigheid van de eigenaars of bewerkers van de grond (lagere klasse of horigen)?
3. Reyloop (411 m)
Is een korte waterloop tussen de Moorstraat en de Schaafstraat, mondt uit in de Schalckloop. De naam verwijst naar een lange rechte lijn, een streep (cfr ‘rij’), zoals dat ook bij de nabijgelegen Rijweg het geval is. De Reyloop loopt effectief ook in een rechte lijn.
4. Leybeek (4430 m)
Is de belangrijkste waterloop van Breendonk en wellicht ook de enige waarvan de meeste Breendonkenaars de naam kennen. De Leibeek komt uit Londerzeel, waar ze Zwarte Beek heet, en stroomt nabij Kerfenden (Hoge Dreef) Breendonk binnen. Ze loopt ongeveer 4.4 km over Breendonks grondgebied via de Steenbossen, onder de Groenstraat, Dendermondse Steenweg en Lichterstraat door naar Pullaar. Daarna stroomt ze verder door het industriegebied Schoonmansveld, onder de A12 naar de Glooistraat in Willebroek, waar ze samenvloeit met de Bosbeek tot de Zielbeek. De naam Leibeek verwijst net zoals ‘lei’ (straatje) naar een zeker traject, een tracé. Op oude kaarten en in archiefstukken is ook wel sprake van Labbeek of Lebbeek, en - helemaal anders – ook van Zwarte Beek.
5. Jonkerloop (631 m)
Loopt van het noorden van de Moorstraat door het gelijknamige Jonkerveld naar de Dendermondse Steenweg, waar ze in de Leibeek uitmondt. De naam van de waterloop is wellicht afgeleid van die van gelijknamige veld en verwijst vermoedelijk naar een vroegere adellijke eigenaar van dat veld.
6. Moerloop (1116 m)
Begint ter hoogte van de Cyriel Verschaevestraat, loopt langs de sporthal en ten noorden van de Bloemenwijk, onder de Moorstraat door en verder door de landerijen om uit te monden in de Leibeek. De naam verwijst net als de Moorstraat en Moorheide naar een laaggelegen, drassig of ‘moer’assig gebied.
7. Dorploop (907 m)
Verdwenen waterloop die vanuit de Dorpsstraat in een rechte hoek om de jongensschool liep (nu dorpshuis Paepenheide) en verder via de Beenhouwerstraat, het Marollenwegje en de Moorstraat, waar hij uitmondde in de Moerloop (nr. 6). Was een voortzetting van de Moerheydeloop (nr 21). De naam spreekt voor zich.
8. Groenloop (328 m)
Verdwenen korte waterloop langs de Groenstraat, vanaf buurtweg 44 (‘Groenweg’) tot aan de Leibeek. De naam van de beek is een afgeleid van die van de buurtweg en de straat. Als straatnaam is het een heel algemene naam. Net zoals vele straten in een dorp ‘s’ Herenstraet’ werden genoemd, kregen die buiten het centrum vaak de naam Groenstraat.
9. Schommelingenloop (1368 m)
Hoofdwaterloop van het uitgebreide grachtenstelsel in de ‘Heischommelingen’, een geheel van weiden en landerijen tussen Wachting-, Zavel en –Groenstraat. Loopt van de Zavelstraat naar de Groenstraat en mondt enkele honderden meter daar voorbij uit in de Leibeek. De naam is afgeleid van het gelijknamige veld. ‘Schommelen’ is een oud woord voor ‘schoonmaken’, vandaar ook ‘ontginnen’. De Heischommelingen is dus de bewerkte grond op de heide.
10. Vissenloop (470 m)
Is een korte waterloop die ontspringt nabij de (vis)put op het Dodemansveld, zuidoostelijk van de Wachtingstraat. Loopt langs het vroegere Dodemansstaatje (zijwegje van de Wachtingstraat) en mondt uit in waterloop nr. 9. Net als het Vissenhol (de verdwenen hoeve én de buurt) ontleent deze waterloop zijn naam allicht aan de vermelde put. Vroeger waren er overigens twee van die putten naast elkaar.
11. Bosputtenloop (433 m)
Is eveneens een vrij korte waterloop die door het Groenveld en de Steenbossen loopt. Hij mondt uit in de Leibeek aan een bosje waarin zich een put of vijver bevindt. Vandaar allicht de naam.
12. Steenbosloop (1268 m)
Begint ten noordoosten van hondenpension Van Emlo in de Zavelstraat en loopt dwars door de Steenbossen, een eindje naast het Schommelheistraatje (in de volksmond ‘de Zwarte weg’) om ter hoogte van de Groenstraat uit te monden in de Leibeek. De Steenbossen (eerste bekende vermelding 1605, maar wellicht veel ouder als toponiem) zijn landerijen – oorspronkelijk luidens de naam blijkbaar bosgebied – tussen de Hoge Dreef (zuid), de Veurt (oost), de Moorheide en Groenstraat (noord) en de Schommelheiweg (west). De naam verwijst mogelijk naar de eigenaar: een bewoner van een ‘steen’, een stenen huis of kasteel.
13. Wachtingsloop (960 m)
Vormt samen met waterloop nr. 14 (de Drieparochieënloop) de grens tussen Breendonk en Liezele, al lopen ze wel in een andere richting. De Wachtingsloop begint ter hoogte van de Jetbergstraat (buurtweg tussen Hoogheide en Dendermondse Steenweg). Hij loopt verder onder de Provincielaan en onder de Dendermondse Steenweg door richting Kalfort. De Wachting is de hele buurt tussen de Groenstraat, Wachtingstraat, Dendermondse Steenweg en Hoogheide. De naam Wachting wordt al vermeld in 1310 en zou afkomstig zijn van wacht-eik, een boom waar de wacht werd gehouden.
14. Drijparochieënloop (525 m)
Vormt samen met waterloop nr. 13 (de Wachtingsloop) de grens tussen Breendonk en Liezele. De Drijparochieënloop begint ter hoogte van de Jerbergstraat, aan de overkant van de Wachtingsloop. Hij loopt ongeveer parallel met de Hoogheide, westelijk daarvan, naar Londerzeel. Dat zijn meteen de drie parochies waar de naam naar verwijst: Breendonk, Liezele en Londerzeel.
15. Tashorinckloop (321 m)
Korte (verdwenen) waterloop tussen de Schaafstraat en de Breendonkstraat. Mondde ter hoogte van de huidige verkeerswisselaar van de A12 en de Willebroekse Ring (N 16) uit in de Meerloop. Genoemd naar de landerijen waar hij doorliep: de Tashorinck. Het toponiem Tashorinck (eerste vermelding 1664) – soms ook ‘Dorshorinck’ (al in 1663) - betekent zoveel als ‘maaiveld op een hoek' (van een straat). In de loop de tijden werden met het toponiem verschillende plaatsen aangeduid. In het ‘Landboek van Puurs’ in 1739 vinden we de Tashorinck terug in de hoek tussen Breendonkstraat en de ‘Schaefstraet’ (nu Breendonk-Dorp) aan de ‘Vijfhoek’ (Veurt). Op de Popp-kaart (1863) daarentegen wordt de Tashorinck gesitueerd tussen de huidige Schaafstraat, Buisseretlaan en A12. Om die reden werd de naam gekozen voor de nieuwe verkaveling die daar momenteel wordt ontwikkeld.
16. Papenheyboschloop (262 m)
Zie waterloop nummer 1 (Meerloop)
17. Reywegloop (366 m)
Loopt iets noordelijker dan de Reyloop (nummer 3), grosso modo van de Eigenaarsstraat naar de Schaafstraat waar hij samen met de Reyloop uitmondt in de Schalckloop.
18. Kerkloop (205 m)
Korte waterloop (deels verdwenen) vanuit de Dorpsstraat (net ten zuiden van Dr. Moerenhout) naar de (Oude) Schaafstraat).
19. Oostmoerstraatloop (544 m)
Verdwenen waterloop die begon op de hoek van de huidige Dorpsstraat en Jan Hammeneckerstraat en langs de Dorpsstraat naar het noorden liep, vervolgens door de Bloemenwijk om uit te monden in waterloop nummer 6 (Moerloop). De naam verwijst naar een blok landerijen ‘ten oosten van de Moerstraat’ waar hij doorheen liep.
20. Groenloop (223 m)
Loopt van oost naar west tussen de huizen in Dorpsstraat en de Marollenweg, ten noorden van de tuinen van de nieuwe verkaveling Paepenhof.
21. Moerheydeloop (124 m)
Korte waterloop (verdwenen) die vanuit de Dorpsstraat (tegenover de brouwerij Moortgat) in westelijke richting liep en uitmondde in waterloop nr. 7 (Dorploop). De naam verwees naar het gehucht waar hij zich bevond: de Moorheide, grosso modo de huidige dorpskern. Voor de betekenis van de naam: zie ook nr 1 en 6.
22. Hoogheyveldloop (601 m)
Liep als afwateringsgracht naast de Hoge Dreef en mondde uit in de Leibeek nr. 4. Genoemd naar het gelijknamige veld, dat deel uitmaakte van de uitgestrekte Hoge of Grote Heide in het westen van Breendonk.
23. Drijhoeckloop (699 m)
Loopt vanuit de Hoge Heide over de Provincielaan, langs de zogenaamde Vissenholdreef, over de landerijen van de gelijknamige hoeve naar de ‘driehoek’ (vandaar de naam) die werd gevormd door Wachtingstraat, Provincielaan en nog een ander (nu verdwenen) veldwegje. Mondt verderop in de Provincielaan uit in waterloop nr. 13 (Wachtingsloop).
Ga verder
Vormt samen met waterloop nr. 14 (de Drieparochieënloop) de grens tussen Breendonk en Liezele, al lopen ze wel in een andere richting. De Wachtingsloop begint ter hoogte van de Jetbergstraat (buurtweg tussen Hoogheide en Dendermondse Steenweg). Hij loopt verder onder de Provincielaan en onder de Dendermondse Steenweg door richting Kalfort. De Wachting is de hele buurt tussen de Groenstraat, Wachtingstraat, Dendermondse Steenweg en Hoogheide. De naam Wachting wordt al vermeld in 1310 en zou afkomstig zijn van wacht-eik, een boom waar de wacht werd gehouden.
14. Drijparochieënloop (525 m)
Vormt samen met waterloop nr. 13 (de Wachtingsloop) de grens tussen Breendonk en Liezele. De Drijparochieënloop begint ter hoogte van de Jerbergstraat, aan de overkant van de Wachtingsloop. Hij loopt ongeveer parallel met de Hoogheide, westelijk daarvan, naar Londerzeel. Dat zijn meteen de drie parochies waar de naam naar verwijst: Breendonk, Liezele en Londerzeel.
15. Tashorinckloop (321 m)
Korte (verdwenen) waterloop tussen de Schaafstraat en de Breendonkstraat. Mondde ter hoogte van de huidige verkeerswisselaar van de A12 en de Willebroekse Ring (N 16) uit in de Meerloop. Genoemd naar de landerijen waar hij doorliep: de Tashorinck. Het toponiem Tashorinck (eerste vermelding 1664) – soms ook ‘Dorshorinck’ (al in 1663) - betekent zoveel als ‘maaiveld op een hoek' (van een straat). In de loop de tijden werden met het toponiem verschillende plaatsen aangeduid. In het ‘Landboek van Puurs’ in 1739 vinden we de Tashorinck terug in de hoek tussen Breendonkstraat en de ‘Schaefstraet’ (nu Breendonk-Dorp) aan de ‘Vijfhoek’ (Veurt). Op de Popp-kaart (1863) daarentegen wordt de Tashorinck gesitueerd tussen de huidige Schaafstraat, Buisseretlaan en A12. Om die reden werd de naam gekozen voor de nieuwe verkaveling die daar momenteel wordt ontwikkeld.
16. Papenheyboschloop (262 m)
Zie waterloop nummer 1 (Meerloop)
17. Reywegloop (366 m)
Loopt iets noordelijker dan de Reyloop (nummer 3), grosso modo van de Eigenaarsstraat naar de Schaafstraat waar hij samen met de Reyloop uitmondt in de Schalckloop.
18. Kerkloop (205 m)
Korte waterloop (deels verdwenen) vanuit de Dorpsstraat (net ten zuiden van Dr. Moerenhout) naar de (Oude) Schaafstraat).
19. Oostmoerstraatloop (544 m)
Verdwenen waterloop die begon op de hoek van de huidige Dorpsstraat en Jan Hammeneckerstraat en langs de Dorpsstraat naar het noorden liep, vervolgens door de Bloemenwijk om uit te monden in waterloop nummer 6 (Moerloop). De naam verwijst naar een blok landerijen ‘ten oosten van de Moerstraat’ waar hij doorheen liep.
20. Groenloop (223 m)
Loopt van oost naar west tussen de huizen in Dorpsstraat en de Marollenweg, ten noorden van de tuinen van de nieuwe verkaveling Paepenhof.
21. Moerheydeloop (124 m)
Korte waterloop (verdwenen) die vanuit de Dorpsstraat (tegenover de brouwerij Moortgat) in westelijke richting liep en uitmondde in waterloop nr. 7 (Dorploop). De naam verwees naar het gehucht waar hij zich bevond: de Moorheide, grosso modo de huidige dorpskern. Voor de betekenis van de naam: zie ook nr 1 en 6.
22. Hoogheyveldloop (601 m)
Liep als afwateringsgracht naast de Hoge Dreef en mondde uit in de Leibeek nr. 4. Genoemd naar het gelijknamige veld, dat deel uitmaakte van de uitgestrekte Hoge of Grote Heide in het westen van Breendonk.
23. Drijhoeckloop (699 m)
Loopt vanuit de Hoge Heide over de Provincielaan, langs de zogenaamde Vissenholdreef, over de landerijen van de gelijknamige hoeve naar de ‘driehoek’ (vandaar de naam) die werd gevormd door Wachtingstraat, Provincielaan en nog een ander (nu verdwenen) veldwegje. Mondt verderop in de Provincielaan uit in waterloop nr. 13 (Wachtingsloop).
Ga verder